Vincent van Gogh schilderde De Aardappeleters in april/mei 1885. Hij woonde toen onder anderen bij zijn moeder en zussen in Nuenen, nadat zijn vader kort daarvoor was overleden. Aan zijn grote werk gingen twee voorstudies vooraf. De eerste studie had nog weinig diepte, omdat het meisje op de voorgrond (de zogenaamde “repoussoir”) ontbrak. Bij de tweede studie voegde Vincent het meisje op de voorgrond toe. Uiteindelijk blijkt uit het magische vierkante raam achter Antonie van Rooij een verband met Antonius-Abt c.q. Antonius de Kluizenaar.
Deze definitieve versie (hierboven afgebeeld) bevindt zich in het Van Gogh Museum in Amsterdam. Een eerdere versie van het werk, eigenlijk niet meer dat een voorstudie in olieverf, kan worden bewonderd in het Kröller-Müller Museum in Otterlo. Vincent produceerde ook een litho van zijn werk.
Droogte
In maart en begin april 1885 maakte Vincent een groot aantal voorbereidende schetsen. Half april begon hij met schilderen, waarna het schilderij begin mei klaar was. Later voegde Vincent nog wat kleine details toe om het werk met betrekking tot de gecodeerde Antonius-Abt in zijn ogen te vervolmaken.
De armoede straalde van het werk af. Dat had mogelijk ook te maken met Vincents eigen armoede. In 1885 was hij immers al vier jaar aan het tekenen en schilderen. In die periode had hij nog niet één werk weten te verkopen. Was zijn eigen “financiële droogte” de reden dat hij voor zijn schilderij leden van het gezin De Groot had uitgekozen? Die naam, De Groot, is immers een letterwisseling (anagram) van… droogte!
Overigens komt de naam De Groot, eveneens via het anagram van “droogte” ook terug in dit artikel.
Roddel
Hoe het ook zij, het schilderij “De Aardappeleters” geeft een beeld van een aardappelmaaltijd in, zoals historici vermoeden, de huiskamer van de familie De Groot/Van Rooij in hun boerderij aan de tegenwoordige Gerwenseweg 4 in Nuenen. De vrouwen met de knipmuts (poffer) waren moeder en dochter. De moeder, Cornelia de Groot-van Rooij, was de vrouw die de koffie (en zoals we zullen zien ook thee) uitschonk. De dochter heette Gordina, zij was in verwachting. Veel roddelende dorpsbewoners vermoedden destijds ten onrechte dat Vincent de vader was.
Broers
De twee mannen, links Francis van Rooij (1827-1893) en rechts Antonie van Rooij (1823-1908), waren broers van elkaar, maar niet van Cornelia. Zij waren dus geen ooms van Gordina. Beiden behoorden in de verte wel tot de familie en woonden ook op de boerderij. In Antonie zag Vincent een uniek voorbeeld van Antonius-Abt (zie verderop in dit artikel).
Maatschappijkritiek
Het onderwerp van het schilderij was actueel in Vincents tijd. Hij werd geïnspireerd door onder andere het werk van de Nederlandse schilder Jozef Israëls, de Belgische kunstschilder Charles de Groux en de Franse realistische schilder Jean-François Millet. Vincent wilde – naar de buitenwereld toe – het realisme van Millet overnemen door de ellende en hopeloosheid van arme boeren te verbeelden. Toch wilde hij binnen dat realisme een eigen stijl ontwikkelen. In tegenstelling tot Millet vond Vincent dat de boeren méér dan waarheidsgetrouw weergegeven moesten worden, dat wil zeggen met nadruk op vooral de ruwe trekken van hun handen en gezichten. Door dit extra te accentueren gaf Vincent zijn schilderij een zekere mate van maatschappijkritiek mee.
Project
Nadat Vincent het werk naar zijn broer Theo in Parijs had gestuurd, werd het door andere schilders beoordeeld. De opvattingen liepen uiteen, maar van de schilder Charles Emanuel Serret is bekend dat hij vond dat Vincent Millet had overtroffen, met name in expressief opzicht.
Wat niet meteen duidelijk is als men dit schilderij bekijkt, is dat Vincent er talloze codes in heeft verwerkt. Zo heeft het raam achter Antonie duidelijk betrekking op Antonius-Abt. Dat moet worden gezien als een geheim persoonlijk project, waarbij Vincent mogelijk werd beïnvloed door vrijmetselaars.
Een magisch vierkant
Vincent van Gogh heeft op zijn schilderij De Aardappeleters nogal wat zaken verhuld. Veel valt af te leiden uit de kleine ruiten achter aardappeleter Antonie:
Het zal snel duidelijk worden dat dit niet zomaar wat ruiten zijn, maar dat zij een geheime projectie vormen van het magisch vierkant (4×4=16 vakken) dat de Duitse kunstenaar Albrecht Dürer (1471-1528) heeft aangebracht in zijn koper-ets Melencolia I uit 1514. Ik bespreek dit later in dit artikel.
Om dit nader toe te kunnen lichten, dien ik de personen op het schilderij als compositie te beschouwen. Je ziet daarbij vier gezichten in het licht. Op de donkere voorgrond staat een vijfde figuur, een zogeheten “repoussoir”. Dit woord is afgeleid van het Franse werkwoord “repousser”, waarvan de vertaling “terugduwen” is.
Terugduwster
Dat is hier dan ook de functie van: de vier personen in het licht worden door de figuur op de voorgrond als het ware teruggeduwd naar achteren. Daardoor ontstaat er diepte in het schilderij.
Eigenlijk is hier sprake van een terugduwster (van het) viertal. Hiervan kan een anagram worden gemaakt:
terugduwster viertal = ets durer ruit valt weg
Kennelijk verdienen de ruiten in het venster achter Antonie onze aandacht, doordat ze (deels) achter hem wegvallen c.q. voor een deel niet zichtbaar zijn.
Voor de oriëntatie beeld ik het schilderij (bron: Wikimedia Commons) hieronder nog eens groot af:
Waar het om gaat is wat hier feitelijk te zien is, namelijk de verhouding 1-4 (1 persoon donker op de voorgrond, vier personen licht op de achtergrond). Dezelfde verhouding 1-4 is terug te zien in de kopjes. Antonie houdt 1 leeg (dus licht) kopje omhoog, terwijl er 4 gevulde (dus donkere) kopjes koffie op tafel staan. Naast de getalsverhouding 1-4 geeft Vincent hier licht-donker aan, oftewel wit-zwart.
AD
Wat Vincent bedoelt aan te geven met 1-4, zijn de letters A en D naar hun rangnummer in het alfabet. Op De Aardappeleters zijn de letters AD samengevat op twee verschillende manieren uit te leggen:
1) als de initialen van Albrecht Dürer: AD
2) als een verwijzing naar een jaartal (AD = Anno Domini = in het jaar des Heeren) op een relevant kunstwerk van Dürer: de zwart-witte ets Melencolia I. Daarop staat midden onderin in het magisch vierkant het jaartal 1514 vermeld, dus: (AD) 1514.
De betreffende ets (bron: Wikimedia Commons), met het magisch vierkant uitvergroot en het jaartal geaccentueerd:
Op de achtergrond van de ets is een hemelboog zichtbaar en een ondergaande zon. Rechtsboven, aan een muur en onder een bel, bevindt zich een magisch vierkant dat qua vorm en positie ook een raam zou kunnen zijn. De op een engel gelijkende vrouwenfiguur ondersteunt met haar linkerarm haar vermoeide, nogal chagrijnig kijkende hoofd. Zij houdt een passer vast aan een punt en om haar heen liggen allerlei attributen, die stuk voor stuk wijzen op wetenschap, tijd, geometrie, arbeid, ambachten, kunst en liefde. Alles wijst op een gekwetste geest, veroorzaakt door de melancholie. Ten voeten uit symbolisch voor Vincent, die zijn hele korte leven lang werd geplaagd door depressies, melancholie en kennelijke financiële armoede.
Constante factor
Het vierkant wordt magisch genoemd vanwege de constante factor 34. Dit wil zeggen dat hoe je de getallen in het vierkant ook bij elkaar optelt, je altijd dezelfde uitkomst krijgt. Horizontaal, verticaal, diagonaal, de vier vakken in het midden, de vier vakken linksboven, rechtsboven, linksonder en rechtsonder, bij het optellen is de uitkomst altijd 34.
1514
In mijn artikel over de geheime codes van Kasteel Geldrop komt dit getal 34 ook terug, via de 3 respectievelijk 4 raampartijen van het middendeel aan de zuidkant van het kasteel. We zagen dat het virtuele getal dat door deze ramen wordt gevormd, in code afgezet op het Eeuwig Edict, verwijst naar het woordje “aen” (wet 3, woord 4). Naar het rangnummer van de letters in het alfabet is a-e-n: 1-5-14, aaneengesmeed 1514.
Met dit in gedachten kan een verband worden vastgesteld tussen de ramen (glas) van Kasteel Geldrop, de ruiten (glas) in het raam van de ruimte waarin de aardappeleters zich bevinden, de repoussoir op het schilderij en in het verlengde daarvan het magisch vierkant van Dürer.
Magische ruiten
Vincent heeft in De Aardappeleters het magisch vierkant van Dürer, met de 4² = 16 vakken, overgenomen door middel van de kleine vensterruiten in het raam achter Antonie. Er zijn daar echter maar 11 ruiten zichtbaar:
Worden de lijnen rond de ruiten achter Antonie doorgetrokken, dan blijkt in werkelijkheid toch sprake van 16 ruiten.
In plaats van het zichtbare aantal ruiten (11), is er dus in werkelijkheid sprake van een totaal van 16 ruiten. Het moge duidelijk zijn dat de getalcombinatie 16/11 duidt op het Eeuwig Edict van 1611 waarnaar een verwijzing is te vinden aan de zuidgevel van Kasteel Geldrop. Wilde Vincent hiermee zeggen dat hij zijn Aardappeleters niet in een boerenhut in Nuenen, maar met een nep-decor in het kasteel van Geldrop heeft geschilderd?
Hoe het ook zij, hieronder is het magische vierkant van Dürer op de geschilderde ruiten achter Antonie geprojecteerd:
Het hoofd van Antonie (inclusief pet en uitstekende haren) bedekt links onderin het vierkant een deel van de ruiten, dat wil zeggen de verborgen ruiten die met de grijze cijfers worden aangeduid. Het getal “14” wordt daarbij opgesplitst, zodat de grijze cijfers, nu van rechts naar links, opnieuw het jaartal 1514 weergeven.
Antonius-Abt c.q. de Kluizenaar
De reden waarom Vincent in zijn werk gebruik heeft gemaakt van het magisch vierkant van Dürer wordt hierna duidelijk. Ik vervolg mijn uitleg nu met iets dat zich op het schilderij “onder de pet” bevindt. Dat is een bekende uitdrukking: “iets onder de pet houden” betekent “iets geheimhouden, niet openbaren”.
Op de afbeelding is duidelijk de pet van Antonie zichtbaar met daaronder verborgen de cijfers 9 en 6 uit het magisch vierkant van Dürer. Deze cijfers hebben een dubbele betekenis, dat wil zeggen dat ze vanaf twee kanten kunnen worden gelezen: van links naar rechts als 9-6 en van rechts naar links als 6-9. Het daar vlak onderstaande van twee kanten leesbare jaartal 1514 dient daartoe als aanwijzing.
Ik bekijk nu de gangbare “van-links-naar-rechts”-optie door de cijfers 9 en 6 af te zetten op het Eeuwig Edict:
wet 9, het 6de woord = temeriteyt
“Temeriteyt” is een anagram van “eremiet ty T“
Een ander woord voor “eremiet” is “heremiet“. Dat staat onder meer voor “kluizenaar”. Een beroemde kluizenaar was Antonius van Egypte, die ook wel Antonius-Abt, Antonius-Heremiet of Antonius de Kluizenaar werd genoemd.
Koptisch
Antonius-Abt was de grondlegger van het kloosterleven. Daarnaast gold hij als patroon van lijders aan huidkwalen. De Orde der Antonieten had als kenmerk het Tau-kruis (Tau = Griekse letter T).
Het wordt thans duidelijk waarom Vincent uitgerekend aardappeleter Antonie van Rooij (voornaam afgeleid van Antonius) voor het raam heeft laten poseren.
Mede daarom is het kopje dat Antonie vragend omhoog houdt, bedoeld om gevuld te worden met thee, oftewel de uitspraak van de letter “T” van het T-kruis. Als bijschrift bij onderstaande afbeelding vermeld ik: kop T. Samengevoegd krijg je dan “Kopt“, wat duidelijk op Antonius-Abt slaat. Hij was namelijk een Koptische kluizenaar…
Theepot protestanten
Het is mogelijk dat Vincent via zijn verwijzing naar “thee” met enige melancholie terugkeek op een ervaring uit zijn verleden. Van augustus tot half november 1878 doorliep hij bij de Vlaamse dominees Bokma en De Jonge drie maanden op proef een evangelistenschool. Vincent werd daarna afgewezen omdat hij geen geboren Vlaming zou zijn. Dit moet hem hebben gestoken, vooral omdat dominee De Jonge juist Hollanders aantrok om les te nemen bij deze school. Bekeerde Vlamingen stelden de aanwezigheid van de Hollanders op prijs. Zo namen zij de gewoonte om thee te drinken van hen over. Daardoor werden zij gekscherend “theepot protestanten” genoemd. Vincent werd duidelijk met een smoesje afgescheept, wat vermoedelijk iets met zijn grillige karakter te maken zal hebben gehad.
Heremiet-kreeft
Hiervoor leidde ik het woord “eremiet” af uit “Temeriteyt”. Wat dan resteert, is het woordje “tyt“. Daarmee kun je twee kanten op. Eind 16de, begin 17de eeuw werd ons moderne woord “tijd” geschreven als “tyt“. Hiermee duidt men op vroeger, in dit verband dus op een heremiet van vroeger: Antonius-Abt. Maar het is tegelijkertijd een verwijzing naar de klok linksboven op het schilderij.
Het woord “tyt” kan ook worden gelezen als “ty T“. Dit slaat werkelijk op het “getij”. Op de grens van eb en vloed leeft namelijk de heremiet-kreeft. Wat dat betreft vormen de hiervoor genoemde cijfers 9 en 6, nu te lezen als 6 en 9, een aanwijzing.
Astrologisch gezien vormen de 6 en de 9 het teken van de kreeft:
De vraag is nu waarom het nodig is om hier het astrologische teken voor “kreeft” aan te halen. Welnu, dat heeft alles met Antonius-Abt te maken, die als attribuut het varken had. Want door de bovenstaande afbeelding met een kwartslag naar rechts te draaien, kan het woordje big (= jong varken) worden gegenereerd. Weliswaar met een verticale scheidingslijn als letter “i“:
En met een anagram van het woord “varken” (ken Var) bevestigt Vincent dat hij de Var kent. De Var is een Frans departement, gelegen in de regio Provence-Alpes-Côte d’Azur. Dat is helemaal in het zuiden van Frankrijk en iedereen weet wel dat die streek onlosmakelijk is verbonden met Vincent van Gogh.
De vraag rijst of Vincent al in 1885 wist dat hij later naar Zuid-Frankrijk zou gaan. Als je mijn artikel “Caféterras bij nacht over Malta en Knights” leest, zul je begrijpen dat dat voor mij vast staat!
